قنات زارچ در استان یزد - قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان
باغ زارچ، قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان، به نام “قنات زارچ” در استان یزد (از توابع بخش زارچ، شهرستان زارچ) واقع شده است. این قنات با طول 100 كيلومتر و تعداد چاه‌هاي 2115 حلقه، سابقه ای بیش از 3000 سال در کشور دارد.
پس از ورود اسلام به ايران، مسجد جامع تاریخی شهر يزد نيز در حريم قنات زارچ ساخته شد و چند ميله چاه اين قنات در محدوده اين مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر كردن آب انبار وسيع زير مسجد، نمازگزاران بتوانند از طريق پاياب براي وضو گرفتن از آب قنات استفاده كنند كه اين پاياب هنوز هم قابل استفاده است. تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. احتمالا این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل از اسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود.
یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است که قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد. تا نیم قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بيش از 150 ليتر در ثانيه بود اما به دليل حفر بي‌رويه چاه‌هاي عميق و نيمه عميق در حريم آبي قنات، آبدهي آن به شدت كاهش يافته است.
مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن؛ شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد. البته دو شاخه شيرين و ابراهيم خويدكی، شاخه‌هاي خشك شده قنات زارچ هستند و هم اكنون تنها شاخه شور به طول 72 كيلومتر آبدهي دارد كه آبدهي اين شاخه در بالا‌دست قنات 60 ليتر در ثانيه بوده اما در مظهر قنات 28 ليتر در ثانيه است.
با كاهش ميزان آبدهي قنات، فاضلاب و آلودگی هاي آب قنات هم خود را آشكار كرده است. البته توسعه شهر يزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازي در حريم قنات، ريزشي بودن سقف و ديواره مجراي قنات و ميله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسياري را براي اين قنات کهن به وجود آورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد. حتی در حال حاضر 30 کيلومتری از قنات زارچ در که زير شهر يزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد که اين مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخي از منازل مسکونی خود را به داخل قنات هدايت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدايت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ايجاد گاز ”co2 “در قنات شده كه اين امر لايروبي را برای مقنيان مشكل و خطرآفرين نموده است.
به هرحال به نظر می رسد با توجه به در خطر بودن حيات قنات زارچ به عنوان يکي از سازه های آبی کهن که از قدمتي ديرينه در کشور برخوردار است، ثبت جهانی این قنات که طی چند سال گذشته در دستور کار سازمان میراث فرهنگی و صنايع دستي و گردشگري قرار دارد می تواند در زمينه حفاظت و نگهداری آن موثر باشد.
قنات زارچ که از مهمترین قنوات ساخت دست بشر است در تاریخ 16 تیر 1384 با شماره 14830 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. با توجه به اهمیت این سازه طویل، برنامه ریزی شده است پس از اقداماتی ازجمله مرمت، احیاء و ساماندهی پایاب ها، مسیر قنات و تعدادی پاشیرهای آب انبارهای موجود در محور تعریف شده، پرونده ثبت آن در فهرست جهانی به یونسکو ارسال شود.
تعداد مالکان این قنات 10 نفر می‌باشد و اراضی تحت کشت این قنات 40 هکتار می‌باشد. از آب قنات زارچ 800 خانوار كشاورزي استفاده مي كنند و حدود 25 هكتار سطح زير كشت باغي از جمله باغات انار، انگور، انجير، سيب، پسته و هلو به همراه 400 هكتار سطح كشت زراعي تحت پوشش اين قنات قرار دارد.
